Kazanowski Marcin z Kazanowa h. Grzymała (ok. 1563–1636), wojewoda podolski, hetman polny kor. Był synem Mikołaja i Katarzyny Korycińskiej. Po wczesnej śmierci ojca opiekę nad synami sprawował stryj Paweł. Rzemiosło rycerskie rozpoczął K. na wyprawach wołoskich i multańskich; miał walczyć pod hetmanem J. Zamoyskim w październiku 1600 r. z Michałem Walecznym pod Telezyną na Multanach. Potem bił się pod Kircholmem w r. 1605. Towarzyszył Dymitrowi Samozwańcowi do Moskwy, gdzie został po katastrofie tego cara uwięziony. W r. 1607 posłował na sejm. Podczas rokoszu M. Zebrzydowskiego stawał przy królu pod Guzowem 6 VI I t. r. W t. r. z własną chorągwią 100 koni walczył pod Smoleńskiem. W r. 1608 był rotmistrzem królewskim. Jesienią 1609 r. brał udział w poselstwie króla do cara Wasyla Szujskiego. W wyprawie królewicza Władysława na Moskwę w lecie 1610 r. dowodził przyboczną strażą jako pułkownik królewski. W czerwcu dotarł z 800 ludźmi do Wiąźmy. Dn. 4 VII 1610 r. walczył na czele swego pułku pod Kłuszynem, zrazu stojąc w pierwszej linii odwodu prawego skrzydła, potem stacjonował w Moskwie. W czasie tej kampanii nie zawsze chętnie poddawał się rozkazom hetmanów. W dalszych działaniach wojennych przeciw Moskwie w r. 1611 był K. pułkownikiem husarskim i dowódcą części armii. Działał z 1300 koni pod Siemionowym Monasterem nad Moskwą. W październiku 1611 r. posłował K. od nie opłaconego wojska z protestatami do grodów, króla i hetmanów. W r. 1615 na sejmiku halickim został rotmistrzem powiatowym woj. ruskiego. W r. 1616 posiłkował osłaniającego Podole hetmana S. Żółkiewskiego.
W czasie moskiewskiej kampanii w lecie 1617 r., wskutek intryg rodzinnych Adama i Stanisława Kazanowskich, królewicz Władysław odebrał regimentarstwo sprawowane pod nieobecność hetmanów w obozie przez kasztelana sochaczewskiego Konstantego Plichtę i oddał je K-emu, choć ten upijał się, urządzał awantury i buntował wojsko przeciw regimentarzowi. Plichta nie chciał zrezygnować z władzy jako powierzonej mu przez króla. Dn. 10 VII t. r. pod Jampolem doszło do krwawego starcia między rywalami. Zygmunt III zganił królewicza za słabość wobec K-ego i przyznał rację Plichcie. W czasie tej kampanii K. został wyprawiony z częścią wojska pod Smoleńsk do Żółkiewskiego, ale nie chciał podporządkować się hetmańskim rozkazom. Król kazał mu więc opuścić obóz już w Brześciu Litewskim, ale na interwencję królewicza dał się przebłagać. Na wiosnę 1618 r. na czele 6 000 wojska został K. wysłany na Siewierszczyznę. Zdobył wówczas Starodub i dotarł ponownie pod Wiaźmę. Znów jednak nie chciał oddać swej dywizji pod rozkazy hetmana K. Chodkiewicza. Odebrano mu więc komendę, zostawiając tylko 800 ludzi. W dalszym ciągu jednak 28 VI 1618 r. wysuwał koło Krzemieńca «kondycyje» i nie chciał łączyć się z Litwinami. Dopiero 2 VII zjawił się we wspólnym obozie, ale pod buńczukiem, na despekt hetmanowi, nie stając na wyznaczonym stanowisku. Kiedy wojsko ruszyło 5 VII do Borysowa, K. nie usłuchał hetmańskiego rozkazu co do porządku marszu, tak że aż Chodkiewicz rzucił za niekarnym żołnierzem buzdyganem. Dopiero królewicz Władysław zapośredniczył wówczas zgodę. W r. 1619 przebywał na Wołoszczyźnie.
W r. 1620 K. brał udział w kampanii antytureckiej pod Cecorą. Pod koniec września, jako oboźny, trzy dni pracował nad umocnieniem taboru, spinając łańcuchami w czworobok siedem rzędów wozów na 600 kroków długi, a 300 szeroki. Sam K. dowodził środkiem tego taboru. Kiedy 6 X ciurowie rozerwali tabor niedaleko Mohylewa, na próżno usiłował K. zmniejszyć tabor i doprowadzić go do ładu; wówczas to dostał się do niewoli tatarskiej, skąd zbiegł po krótkim czasie. W r. n. walczył już w chocimskim obozie, gdzie jako pułkownik dowodził wyborowym oddziałem przybocznym królewicza Władysława. Chodkiewicz nadal jednak patrzył na K-ego niechętnym okiem, jemu przypisując m. in. późne przybycie królewicza do obozu, dopiero 1 IX 1621 r. W r. 1622 został K. kasztelanem halickim i miał już starostwo bohusławskie, które w r. 1632 oddał synowi Aleksandrowi Dominikowi. W czerwcu 1624 r. brał udział w bitwie z Tatarami pod Martynowem. W październiku 1625 r. uczestniczył w wyprawie hetmana S. Koniecpolskiego dla uspokojenia Kozaków nad Cybulnikiem; dowodził wówczas 19 X lewym skrzydłem ataku na kozacki obóz. Następnie walczył nad Dniestrem za jeziorem Kurukowem. W kampanii szwedzkiej 1626 r. walczył w armii kwarcianych z chorągwią husarską 100 koni w Warmii, gdzie wyrzucił Szwedów z Ornety i z Dobrego Miasta (Gutstadt). W marcu 1627 r. działał wraz z S. Potockim z rejonu Pieniężna pod okupowanym przez Szwedów Elblągiem. W czerwcu 1627 r. atakował Braniewo (Brunsbergę). Gustaw Adolf chciał go tam dopaść, a potem ścigał go pod Ornetą, ale bez powodzenia. W t. r. został K. starostą tłumackim, a w następnym nadto dźwinogrodzkim; starostwo to oddał w r. 1636 również synowi Aleksandrowi Dominikowi. W styczniu 1629 r. walczył z feldmarszałkiem szwedzkim Hermanem Wranglem koło Brodnicy nad jeziorem Gurzno.
Mianowany w r. 1632 wojewodą podolskim, był jesienią t. r. w tym charakterze na elekcji. W r. 1633 król mianował go hetmanem polnym kor. W wyprawie smoleńskiej wykazał dużo inicjatywy, ale i warcholstwa, kiedy odżyły dawne antagonizmy z Litwinami, «skąd taki srogi w obozie naszym nierząd, że to cud», pisał współczesny świadek Jan Moskorzowski. Z początkiem września 1633 r. król powierzył jedną część armii K-emu, z którą miał pilnować wojsk moskiewskich S. B. Prozorowskiego na Pokrowskiej Górze. Dn. 13 IX odbił K. polskich jeńców prowadzonych do Dorohobuża. Od 22 IX dowodził osobnym korpusem, blokując w czasie operacji na Zaworonkową Górę Michała B. Szeina. Dn. 3 XII wraz z wojewodą smoleńskim Aleksandrem Gosiewskim z 8 000 wojska przejmował posiłki rosyjskie i wieści na szlaku do Dorohobuża, Kaługi i Wiaźmy. Obaj wodzowie dotarli do Możajska i wrócili z łupami po stoczeniu kilku mniejszych potyczek. W rokowaniach pokojowych w kwietniu 1634 r. w Polanówce K. uczestniczył jako komisarz królewski. W t. r. otrzymał jeszcze starostwo przedborskie i niżyńskie. W sprawie aktualnego wówczas małżeństwa króla z katoliczką czy innowierczynią zajął K. w senacie stanowisko neutralne. Na sejmie 1633 r. był deputatem z senatu do komisji wojskowej i w r. 1635 z Węgrami. Nie zaniedbywał obowiązków hetmańskich do końca życia; jeszcze w r. 1636 pilnował Kozaków na Ukrainie.
K. posiadał liczne dobra w woj. ruskim. Znamy też przykłady jego transakcji handlowych, np. sprzedał Urszuli Scholen 1 000 szyfuntów (Schiffpfund) potażu. K. był żonaty z Katarzyną Starzycką, z której pozostawił dwóch synów: Adama, oboźnego kor., który zginął pod Korsuniem w r. 1648, i Aleksandra Dominika, wojewodę bracławskiego, oraz córkę Elżbietę za Mikołajem Potockim, kasztelanem krak. i hetmanem w. kor. K. zmarł 19 X 1636 r., wg Rastawieckiego w wieku lat 73, i został pochowany wraz z żoną w kościele karmelitów w Bołszowcach, który sam ufundował. Pomnik wzniesiono mu w Kamieńcu.
Portret z w. XVIII w Muz. Narod. Oddz. Czart. w Kr.; – Estreicher, XIX; Enc. Org. (podaje datę ur. 1563); Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki, I V 62; Uruski; – Czermak W., Wojna smoleńska z r. 1633–4 w świetle nowych źródeł, „Kwart. Hist.” R. 10: 1896 s. 733–55; Dobrowolski T., Polskie malarstwo portretowe, Kr. 1948; Kersten A., Stefan Czarniecki, 1599–1665, W. 1963; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw.–W.–Kr. 1923 II; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil.–Witebsk 1859 s. 31, 32, 35, 301; Krwawicz M., Walki w obronie polskiego wybrzeża w 1627 i bitwa pod Oliwą, W. 1955 s. 50, 51, 73, 74, 77; Kubala L., Jerzy Ossoliński, Lw.–W. 1924; Lipiński W., Bój o Zaworoszkowe wzgórza i osaczenie Szeina pod Smoleńskiem (16–30 październik 1633), „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 7: 1935 s. 39–74; tenże, Działania wojenne polsko-rosyjskie pod Smoleńskiem od października 1632 do września 1633, tamże T. 5: 1932 s. 165–206; tenże, Kampania zimowa 1633/34 i kapitulacja Szeina, tamże T. 7: 1935 s. 217–35; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 I; Naruszewicz A., Historya J. K. Chodkiewicza, W. 1805 I 275, 303, 304, 309–11, 316, 327, 445, II 12, 22, 85, 86, 121–9, 145, 157, 164, 579; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, W. 1819 II 382, 430, 447, III 113, 134, 154–5, 267, 280, 293, 315, 472; Podhorecki L., Kampania chocimska 1621 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964 X cz. 2, 1965 XI cz. 1; Prochaska A., Hetman Stanisław Żółkiewski, W. 1927 (na s. 83 i 90 mylnie podany jako Zygmunt); Rastawiecki E., Imionnik cudzoziemców Adama Kazanowskiego, „Bibl. Warsz.” 1853 t. 2 (50) s. 443–4 (podaje datę ur. 1563); Suwara F., Przyczyny i skutki klęski cecorskiej 1620 r., Kr. 1930 s. 88, 103, 104, 107, 109, Prace Krak. Oddz. Pol. Tow. Hist., VII; Szelągowski A., O ujście Wisły, Wielka wojna pruska, W. 1905; Teodorczyk J., Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 2; Tretiak J., Historia wojny chocimskiej 1621 r., Lw. 1889 s. 37, 118, 119; – Autentyczne świadectwa o wzajemnych stosunkach pomiędzy Rossyą a Polską, Wyd. P. Muchanow, Moskwa 1834 s. 7, 15, 74, 103, 153, 182–3; Dyaryusz wojny moskiewskiej 1633 r., Wyd. A. Rembowski, W. 1895, Bibl. Ord. Krasińskich, XIII; Kobierzycki S., Historia Vladislai principis, Gd. 1655 s. 129, 236, 240, 249, 251, 269, 374, 384, 491–3, 535, 536, 550, 572, 614, 672, 684, 694, 704, 731; Lauda sejmikowe halickie 1575–1695, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1931, Akta grodz. i ziem., XXIV; Listy staropolskie z epoki Wazów, Wyd. H. Malewska, W. 1959; Marchocki M., Historya wojny moskiewskiej, P. 1841 s. 59, 141, 156–9; Ossoliński J., Pamiętnik, Oprac. J. Kolasa i J. Maciszewski, Wr. 1952; Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621, Wyd. Ż. Pauli, Kr. 1853; Pamiętniki Samuela i Bogusława Maskiewiczów, Wyd. A. Sajkowski, Wr. 1961; Piasecki P., Chronica gestorum in Europa singularium, Kr. 1645 s. 314, 360, 400, 438, 455, 458, 486, 550–2; Radziwiłł A. S., Pamiętniki, Wyd. E. Raczyński, P. 1839 I 10, 13, 115, 116, 195, 200, 247, 328; Relacje nuncjuszów apostolskich o Polsce, Berlin–P. 1864 II 223, 252; Vol. leg., III 374, 404; Wassenberg E., Gestorum… Vladislai IV… pars II, Gd. 1641 s. 65–7, 76, 83, 101–2, 124, 131; Żółkiewski S., Historya woyny, moskiewskiey aż do opanowania Smoleńska, Lw. 1833 s. 32, 34, 38, 48, 104; tenże, Początek i progres wojny moskiewskiej, Wyd. W. Sobieski, Kr. 1920 s. 51, 53, 65, 91, 117, Bibl. Narod., S. I nr 12; – B. Czart.: rkp. 2245.
Adam Przyboś